معرفی دستگاه "همایون "

[SARDAR]

مجموعه: هنر و هنرمند


 

دستگاه همایون با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد

دستگاه "همایون" منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی است. دستگاه همایون از نظر فواصل، دانگ اولش به دستگاه شور نزدیک است و از طریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده‌گردانی به دستگاه‌های نوا، سه‌گاه و چهارگاه را نیز فراهم می‌کند. آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به شمار می‌آیند. از دیگر گوشه‌های مهم این دستگاه می‌توان به گوشهٔ «بیداد» اشاره کرد.


دستگاه همایون به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.


 

 

دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی است



مقایسه سایر دستگاه‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم‌جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می‌دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.



دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود. بر اساس نظر متافیزیکی استاد مجید کیانی در باره ی موسیقی ایرانی، “همایون” ادامه‌ی روز، تداوم زندگی،اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید است.


 

آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به شمار می‌آیند



آثار ارزشمندی از موسیقی ایرانی در صده قبل در این دستگاه ساخته و اجرا شده‌اند. « رنگ فرح » از جمله این آثار است.

از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌ سه گاه و دستگاه شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم‌پرده می‌توان وارد شور شد. همایون را می‌توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم‌پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی می‌کند انجام‌پذیر است.


 

معرفی دستگاه همایون



عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشهٔ مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست. یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن در کتب موسیقی هست آواز بیات اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاه همایون دانسته‌اند. یکی دیگر از آوازهایی که از متعلقات دستگاه همایون است، آواز شوشتری است.



تاریخچه دستگاه همایون :

ریشهٔ نام این دستگاه، واژهٔ «هماگون» است که معنای فرخنده یا خجسته دارد. عبدالقادر مراغی موسیقی‌شناس قرن نهم هجری از همایون به عنوان یکی از شعبات بیست‌ و چهارگانه نام برده‌است که شامل برخی نغمه‌های مقام زنگوله و برخی نغمه‌های مقام رهاوی است؛ اما فواصل آن شعبه و آنچه امروزه به عنوان دستگاه همایون شناخته می‌شود مطابقت ندارد و نمی‌توان آن را منشأ دستگاه همایون شمرد.



ویژگی‌های گام همایون :

مثل گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود محسوس ندارد.

فواصل گام همایون به ترتیب عبارت است از:

دوم نیم بزرگ، دوم بیش بزرگ، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده

دانگ‌های گام همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می‌شود.


 

 

آواز در دستگاه همایون



گوشه های دستگاه همایون :

۱- درآمد

۲- زنگ شتر

۳- موالیان

۴- چکاوک

۵- طرز

۶- بیداد

۷- بیداد کُت

۸- نی داوود

۹- باوی

۱۰- سوز و کداز

۱۱- ابول چپ

۱۲- لیلی و مجنون

۱۳- راوندی

۱۴- نوروز عرب

۱۵- نوروز صبا

۱۶- نوروز خارا

۱۷- نفیر

۱۸- فرنگ و شوشتری گردان

۱۹- شوشتری

۲۰- جامه دران

۲۱- راز و نیاز

۲۲- میگُلی

۲۳- موالف

۲۴- بختیاری

۲۵- عُزال

۲۶- دناسری

۲۷- رنگ فرح





گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته