خانه مقدم..از گرانبهاترین خانه های جهان

[*Niloof@r*]

 

چرا خانه موزه مقدم ؟

---

• از این بنا به عنوان یکی از گران‌ترین خانه‌های جهان یاد می‌شود.
• کلکسیون‌های ارزشمندی از آثار تاریخی، صدف، لوازم دراویش و ... در این خانه نگهداری می‌شود.
• در خانه مقدم دیواری به نام دیوار تجدد وجود دارد که توسط یکی از معماران بزرگ ایران به نام هوشنگ سیحون طراحی شده است.
• داخل این خانه، فضای سبز و گل‌کاری‌های بسیار زیبایی وجود دارد. 
• در معماری بخش‌های مختلف خانه مقدم، از سبک‌های مختلفی مربوط به دوران قاجار، پهلوی، اروپایی قرون وسطی و ... الهام گرفته‌اند. 

 

 

آشنایی با خانه و موزه مقدم تهران

خانه و موزه مقدم یکی از جاذبه های تاریخی تهران است که قدمتش به اواخر دوره قاجار می‌رسد. این خانه در ابتدا محل سکونت یکی از درباریان قاجار به نام محمدتقی‌خان احتساب‌الملک بود و بعدها، در اختیار فرزند ایشان، دکتر محسن مقدم قرار گرفت. دکتر مقدم که تحصیلات عالیه‌اش را در اروپا به اتمام رسانده بود، با همسر ارمنی تبارش، سلما، در این خانه سکنا گزید و تحولات بزرگی در فضای داخلی آن ایجاد کرد. او این خانه را به محل نگهداری اشیای قدیمی و کلکسیونی همچون کاشی‌ها و سنگ‌های باارزش و قدیمی، کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلوهای نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و ... تبدیل کرد؛ به همین خاطر، امروزه از این مکان با عنوان موزه هم یاد می‌کنند. در نهایت هم دکتر مقدم این خانه زیبا را وقف دانشگاه تهران کرد تا نسل‎های بعدی بتوانند از این مکان و آثار ارزشمندی که به همت صاحب‌خانه در آن جمع‌آوری شده‌اند بازدید کنند. در حال حاضر این خانه با وجود معماری و آثار ارزشمندی که داخلش قرار دارد به عنوان یکی از گران‌ترین خانه‌های جهان ارزشیابی می‌شود. 

بد نیست بدانید این اثر تاریخی در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ۲۹۲۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

 

 

 

 

 

بخش های مختلف خانه مقدم تهران

خانه مقدم که مساحتی برابر با ۲۱۱۷ مترمربع دارد، مانند اکثر خانه‌های اعیانی در ایران، از سه بخش بیرونی، اندرونی و سرایداری تشکیل شده است. در ادامه برای‌تان توضیح می‌دهیم که در هرکدام از این بخش‌ها، چه می‌بینید.

بعد از ورود به بنا، در ابتدا با دالان بزرگی مواجه می‌شوید که بلیت فروشی، کمدهای نگهداری از وسایل بازدیدکنندگان، تعدادی نقشه‌ تهران در ادوار مختلف تاریخ و حوضچه‌ای فیروزه‌ای رنگ در آن به چشم می خورد. این دالان را ادامه می‌دهیم تا به بخش بیرونی برسیم...

 

 

بخش بیرونی خانه مقدم

پس از دالان باریک ورودی، بیرونی اولین بخشی‌ست که با آن مواجه می‌شوید. بیرونیِ خانه مقدم از سه ضلع جنوبی، غربی و شمالی تشکیل شده است:

ضلع جنوبی 

در این بخش بناهای زیر را خواهید دید:

1- ساختمان بیرونی یا تابستانی

با ورود به محوطه خانه مقدم، وارد ضلع جنوبی خانه می‌شوید و در سمت راست خود یک ساختمان می‌بینید که به عنوان ساختمان بیرونی یا تابستانی شناخته می‌شود. این ساختمان، خود دو بخش دارد که با عنوان اتاق پیشخوان و اتاق پذیرایی از آنها یاد می‌شود.

اتاق پذیرایی که با عنوان سالن گاهنگاری هم شناخته می‌شود، در گذشته محل کار، فعالیت‌های علمی و پذیرایی از مهمانان بود. امروزه در این بخش از خانه مقدم، می‌توان به تماشای آثار تاریخی نظیر سفالینه‌ها، ابزارهای سنگی، مفرغینه‌ها، شیشه‌ها، مهرها و اثر مهرها و اشیای فلزی نشست که همگی از مجموعه آثار جمع‌آوری شده توسط دکتر مقدم هستند. این سالن تزیینات بسیاری ساده‌ای دارد و بر روی سقف آن، گچبری‌های ساده‌ای دیده می شود که به سبک بناهای دوره پهلوی ساخته شده‌اند.

اتاق پیشخوان یا اتاق بار، درست در کنار سالن پذیرایی قرار گرفته است و با یک در، به سالن پذیرایی و با در دیگری، به فضای بیرون وصل می‌شود. اگرچه این روزها، تنها از طریق سالن پذیرایی می‌توان وارد این بخش شد و در دیگر اتاق بسته است. اتاق پیشخوان در زمان حيات محسن مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذيرايی مورد استفاده قرار می‌گرفت و در حال حاضر، برای معرفی استاد مقدم و فعاليت‌های كاری و علمی ايشان در قالب عكس و لوازم شخصی مورد استفاده قرار می‌گیرد. قسمتی از این اتاق هم به نمايش آثار تزیينی چوبی، وسايل آشپزخانه و صندوق خانه‌های قديمی اختصاص پیدا کرده است. 

اتاق پذیرایی

 

پیشخوان

 

2- حوضخانه

حوضخانه زیرزمینی است که درست زیر سالن پذیرایی واقع شده و با وجود آنکه پله‌های ورودی‌اش در بخش اندرونی قرار دارد، باز هم قسمتی از بیرونی به حساب می‌آید. این زیرزمین در همان سال‌های ابتدایی ساخت خانه مقدم، در دوره مظفری (1324-1313 ه.ق) ساخته شد و از قدیمی‌ترین قسمت‌های این خانه شمرده می‌شود. امروزه می‌توانید تزیینات زیبایی را در حوضخانه مشاهده کنید که همگی توسط استاد محسن مقدم صورت گرفته اند. در این تزیینات از کاشی و قطعات ظروف سفالینی استفاده شده است که برگرفته از آثاری نفیس متعلق به سده‌های چهارم تا سیزدهم هجری قمری بوده‌اند و سیر و تحول صنعت سفال و کاشی ایران را در معرض نمایش می‌گذارند. 

3- کارگاه یا کتابخانه امروزی

کتابخنه در سمت چپ ورودی و درست در مقابل سالن پذیرایی قرار دارد. این محل در سال 1337 هجری قمری ساخته شده و به عنوان کارگاه محسن مقدم کاربری داشته است. در حال حاضر این کارگاه به کتابخانه‌ای تبدیل شده است که کتاب‌های دکتر مقدم و دیگر کتاب‌های مرتبط با باستان‌شناسی و هنر در آن نگهداری می‌شود. عموم مردم اجازه استفاده از کتاب‌های این کتابخانه را دارند.

ضلع غربی خانه

پس از بازدید از ضلع جنوبی خانه، نوبت به ضلع غربی می‌رسد که به جرات می‌توان گفت، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های خانه مقدم است. در ضلع غربی بیرونی ساختمان‌های زیر را خواهید دید:

1- ساختمان برج یا اربابی

این ساختمان در زمان حیات دکتر محسن مقدم در سال 1345 خورشیدی و با کمک یکی از شاگردان ایشان در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران به نام دکتر ابوالقاسمی، ساخته شد و قلعه‌های قرون وسطی در اروپا را در ذهن تداعی می‌کند. در بسیاری از روایت‌ها، شنیده می‌شود که دکتر مقدم این برج را برای همسرش، سلما ساخت و به همین خاطر، از معماری اروپایی برای ساخت آن پیروی کرد. همچنین می‌گویند زمان‌هایی که هوا روشن و صاف بود، سلما به طبقه بالای برج می‌رفت و از آن جا، با فنجانی قهوه به تماشای قله دماوند می‌نشست.

ساختمان اربابی یکی از اصلی‌ترین بخش‌های خانه مقدم است و قسمت‌های مختلفی همچون اتاق کدخدا و حمام کوچک و خانگی با کاشی‌های قاجاری در این ساختمان قرار گرفته‌اند. همچنین دو اتاق تدخین و درویش هم در این ساختمان قرار دارند. 

اتاق درویش در طبقه پایین برج واقع شده است و در آن می‌توان کلکسیونی منحصر به فرد از وسایل دراویش را مشاهده کرد؛ همچنین عکس‌هایی تاریخی از دروایش و یک نقاشی زیبا به سبک قهوه خانه‌ای از بارگاه حضرت سليمان نیز در انتهای این اتاق به چشم می‌خورند.  

اتاق تدخین درست در بالای اتاق دراویش قرار دارد و کلکسیونی تماشایی از اشیایی مثل قلیون، پیپ و ... را در معرض نمایش می‌گذارد. 

اتاق صدف هم قسمتی از ساختمان اربابی به حساب می‌آید؛ اما ورودی آن از حیاط بیرونی است و لازم نیست برای بازدید وارد برج شوید. شاید برای‌تان جالب باشد که صدف اولین کلکسیونی جمع‌آوری شده توسط دکتر مقدم بوده است و در این اتاق کوچک، شما می‌توانید تعدادی از منحصربه‌فردترین صدف‌های جمع‌آوری شده توسط دکتر را مشاهده کنید.

ساختمان اربابی

 

اتاق دراویش

 

اتاق صدف

 

اتاق تدخین

 

2- ایوان قاجار

ایون قاجار درست در کنار اتاق اربابی قرار گرفته است. این ایوان بر پایه چند ستون و طاق ساخته شده و با کاشی‌هایی مربوط به دوران زندیه و قاجار تزیین شده است. در وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی به چشم می‌خورد که در گذشته به حمام فتحعلی شاه تعلق داشت. این حوضچه، فواره کوچک آبی دارد که از طریق راه آب باریکی به استخر متصل می‌شود. (در ادامه مطلب به معرفی استخر خواهیم پرداخت.)

 

 

[*Niloof@r*]

ضلع شمالی خانه

1- گلخانه

در شمال غربی خانه مقدم گلخانه‌ای مزین به کاشی‌های لعابدار قدیمی و ازاره‌های سنگی حجاری شده زیبا وجود دارد و در گذشته به پروش انواع گل و گیاه در این مکان می‌پرداختند. 

2- تراس

در ضلع شمالی خانه مقدم، تراسی وجود دارد که با چند پله، بالاتر از حیاط قرار می‌گیرد. امروزه در این بخش از خانه مقدم کافه‌ای با فضای سنتی و زیبا ایجاد کرده‌اند. 

فضای سبز بیرونی 

1- باغ ژاپنی

دکتر مقدم و همسرش در حیاط بیرونی، باغچه و حوضی را با الهام از باغ‌های ژاپنی طراحی کردند که شکل یک مارپیچ را در ذهن تداعی می‌کند. این فضای سبز زیبا با گیاهان رنگارنگ و متنوع، پله‌های سنگی، برکه کم‌عمق با گل‌های نیلوفر و مسیر سنگی زیباسازی شده است. 

 2- استخر

استخری که در محوطه بیرونی واقع شده است در سال 1335 خورشیدی، پس از سفر دکتر مقدم به اسپانیا ایجاد شد. ایده ساخت این استخر، از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء (باغی از دوران صدراسلام در اسپانیا) الگوبرداری شده است. 

3- دیوار تجدد

دیوار تجدد که دو حیاط اندرونی و بیرونی را به یکدیگر پیوند می‌دهد توسط مهندس هوشنگ سیحون (1) طراحی و اجرا شده است. این دیوار مرکبی‌ست از چند ستون مارپیچی و تعدادی طاق که بر روی ستون‌ها سوارند. ستون‌های دیوار تجدد، فیروزه‌ای رنگ هستند و به تزیینات کاشی و پایه ستون‌های حجاری شده، مشابه پایه ستون‌هایکاخ چهل ستون اصفهان مزین شده‌اند. پایه ستون‌های دیوار تجدد، در زمان تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه، توسط دکتر مقدم جمع‌آوری شده و به خانه مقدم انتقال پیدا کردند.

پاورقی 

---

1- هوشنگ سیحون معمار، طراح، نقاش و تندیس‌ساز سرشناسی ست که طراحی بنای یادبودی آرامگاه بوعلی‌سینا و طراح آرامگاه‌های خیام، نادرشاه افشار، فردوسی و کمال‌الملک را به انجام رسانده است. بد نیست بدانید او را به عنوان «مرد بناهای ماندگار» می شناسند. 

 

 

 

 

 

 

اندرونی 

در معماری ایرانی، این بخش، مخصوص زنان و فرزندان و خدمتگزاران بود و به گونه‌ای ساخته می‌شد تا رفت‌وآمد مردان در آن به حداقل برسد. با توجه به این مشخصات، طبیعی‌ست که اندرونی خانه مقدم از ورودی دور باشد و با دیواری (دیوار تجدد) از قسمت‌های دیگر جدا شود. در ادامه قسمت‌های مختلف اندرونی خانه مقدم را معرفی می‌کنیم. 

ضلع شمالی 

در ضلع شمالی اندرونی یک ساختمان بسیار زیبا دارد و در اکثر تصاویر خانه مقدم، آن را سوژه عکاسی قرار می دهند. این ساختمان فضاهای زیر را شامل می‌شود:

1- زیرزمین

در دوران اولیه احداث خانه مقدم از زیرزمین به عنوان حمام و انباری استفاده می‌شد؛ اما پس از اقامت محسن مقدم این بخش، کارایی خود را از دست داد و به انباری تبدیل شد. در حال حاضر این بخش بازسازی و مرمت شده است و به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2- ایوان

این بخش از طریق دو رشته پلکانی مارپیچ، به فضای حیاط متصل می‌شود و نمای بیرونی‌اش به شکل دو سنتوری با گچ‌بری ایرانی است. ایوان چهار ستون دارد که با گچبری‌های زیبا و چشم‌گیر خود، توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کنند. بد نیست بدانید ایوان ساختمان اصلی اندرونی به کاشی‌های چند رنگ صفوی، آینه‌کاری زندیه و قاجار و کاشی‌های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول مزین است. 

 

3- اتاق قاجار یا سالن زمستانی

با ورود به ساختمان اصلی اندرونی، در سمت چپ خود اتاقی را می‌بینید که با آثار ارزنده‌ای از دوران زندیه و قاجاریه تزیین شده است. از آثار داخل این اتاق می‌توان به طاقچه گچ‌بری زندیه از اصفهان، شومینه‌ای از قصر فیروزه (کاخ فیروزه خانم، سوگلی ناصرالدین شاه) و ... اشاره کرد. وجود همین آثار از دوره قاجار هم باعث شده تا این سالن را اتاق قاجار نامگذاری کنند. البته در حال حاضر آثاری از دوره پهلوی هم در این قسمت نگهداری می‌شود و همینطور می‌توان طرح‌های اولیه دکتر مقدم برای آرم دانشگاه تهران را نیز در این اتاق مشاهده کرد. 

4- اتاق نشیمن

نشیمن اولین اتاق پس از ورودی ست که در سمت راست قرار گرفته است. در گذشته این مکان، اتاق نشیمن و اصلی‌ترین اتاق زندگی دکتر محسن مقدم و همسرشان به حساب می‌آمد. در حال حاضر تعدادی قلمدان، جعبه و گنجفه‌های (کارت های بازی) پاپیه ماشه، در این اتاق نگهداری می‌شود. همچنین در این قسمت از خانه مقدم می‌توانید نقاشی‌های دکتر محسن مقدم را نیز مشاهده کنید، یکی از این نقاشی‌ها پرتره‌ای ست که ایشان از چهره برادر مرحوم شان ترسیم کرده‌اند. 

5- نمایشگاه

اگر ورودی ساختمان اندرونی را تا انتها طی کنید به سالنی می‌رسید که در اکثر روزهای سال، میزبان نمایشگاه‌های متنوع است. در این قسمت چندین ویترین وجود دارد و می‌توان آثار متنوعی را داخل این ویترین‌ها تماشا کرد. 

اتاق نشیمن

 

اتاق قاجار

 

[*Niloof@r*]

ضلع شرقی 

در ضلع شرقی اندرونی، دیوار زیبایی به چشم می‌خورد که با کاشی‌ها و ظروف زیبا از دوران قاجار آراسته شده‌اند، این دیوار یک طاق نمای دیدنی هم دارد و همه این‌ها در ادوار مختلف در این بخش از اندرونی طراحی و اجرا شده‌اند.

حیاط اندرونی 

حیاط اندرونی را دکتر مقدم و همسرشان با الهام از فرش‌های دوران صفوی و قاجار طراحی کرده‌اند. این حیاط یه شکل مستطیل است و در وسطش، حوضچه‌ای به چشم می‌خورد. متوجه این شباهت با فرش ایرانی می‌شوید؟!

بخش خدمه (اداری)

آخرین بخش از خانه مقدم، بخش خدمه است که در گذشته به عنوان مطبخ و محل سکونت مستخدمین و سرایداران مورد استفاده قرار می‌گرفت. ورودی این بخش در ضلع جنوبی اندرونی قرار دارد. امروزه این قسمت از خانه مقدم به علت فرسودگی بیش از حد با تغییرات کوچک، مرمت و بازسازی، به بخش اداری تبدیل شده است. 

دیوار ضلع شرقی

 

حیاط اندرونی

 

 

 

 

 

 

[*Niloof@r*]

تاریخچه خانه مقدم تهران

خانه مقدم از جمله خانه‌های مجلل دوران قاجار است که به یکی از درباریان آن زمان به نام محمدتقی‌خان احتساب‌الملک تعلق داشت. وی از صاحب‌منصبان مشهور دربار قاجاریان بود و مقام‌هایی نظیر رئیس اداره احتسابیه تهران و وزیر مختار ایران در برن سوئیس را بر عهده داشت. احتساب‌الملک دو پسر به نام‌های حسن و محسن داشت که برای ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن که در فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت در جوانی فوت کرد؛ اما محسن، برادر کوچکتر، پس از پایان تحصیلاتش در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در سال 1315 هجری شمسی به ایران بازگشت و همراه همسر ارمنی تبار بلغاری خود، به نام سلما کویومجیان در خانه پدری سکنا گزید. 

محسن مقدم و سلما که رییس کتابخانه موزه ملی ایران بود، در کنار فعالیت‌های علمی، آثار و اشیاء فراوانی را با هدف حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ایران گردآوری کردند. بسیاری از این اشیا در حین کاوش‌های باستان‌شناسی دکتر مقدم به دست آمدند و بسیاری دیگر را از آثار داخل موزه مقدم از قاچاقچیانی خریداری شدند که می‌خواستند اشیای عتیقه را از ایران خارج کنند. همانطور که در قسمت‌های مختلف معرفی بخش‌ها اشاره کردیم، محسن مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع‌آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و ... را با الهام از فضاهای سنتی-تاریخی به نحو چشم‌گیری در جای‌جای این عمارت قدیمی نصب کرد و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مُهرها و اسناد تاریخی و ... را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری می‌کرد. 

محسن مقدم، در سال 1351، این خانه ارزشمند را به دانشگاه تهران اهدا کرد و در نهایت، با مرگ خودش در سال 1366 و مرگ همسرش در سال 1369، تولیت موزه مقدم در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار گرفت و به موزه تبدیل شد. 

 

[*Niloof@r*]

آشنایی با دکتر محسن مقدم

محسن مقدم در سال 1279 خورشیدی و در اواخر دوران قاجار در تهران به دنیا آمد. او در سال 1291 خورشیدی، زمانی که تنها 12 سال داشت برای تحصیل به اروپا فرستاده شد. در میانه جنگ جهانی اول به ایران بازگشت و در مدرسه صنایع مستظرفه در محضر استادانی چون کمال الملک به تحصیل خود ادامه داد و پس از چند سال دوباره به اروپا بازگشت. محسن مقدم مدتی در بخش باستان شناسی موزه لوور در پاریس در کلاس‌های ژرژ کنتنو، باستان شناس معروف، آموزش دید و با درجه عالی، تحصیل در آنجا را به پایان رساند. وی علاوه بر باستان شناسی، در پاریس به آموزش نقاشی هم پرداخت. محسن مقدم در سال‌های پایانی حضور خود در اروپا به عنوان نماینده فرهنگی ایران در نشست‌ها و نمایشگاه‌های متعددی حضور پیدا می‌کرد. مقدم اولین ایرانی‌ست که به دریافت نشان لژیون دو نور با درجه اوفیسیه از طرف رئیس جمهور فرانسه - شارل دو گل- مفتخر شد.

محسن مقدم در سال 1315 خورشیدی با سلما کویومجیان که وی هم در رشته ای باستان شناسی و هنر تحصیل کرده بود ازدواج کرد. محسن و سلما درست پس از ازدواج خود به ایران آمدند و در سال 1316 خورشیدی در مرکز باستان شناسی به عنوان بازرس فنی هیات باستان شناسی فرانسوی شوش به سرپرستی رولان دومکنم فعالیت تخصصی خود را آغاز کردند.

آنها مدتی را نیز زیر نظر آندره گدار در موزه ایران باستان فعالیت داشتند. محسن مقدم ماموریت‌های باستان شناسی و هنری متعددی را به انجام رسانید که یکی از آنها سرپرستی هیاتی به منظور تهیه نقشه باستان شناسی گیلان در سال 1340 خورشیدی بود. این ماموریت بعدها توسط دکتر عزت الله نگهبان یکی از شاگردان استاد مقدم ادامه پیدا کرد. محسن مقدم علاوه بر فعالیت‌های میدانی خود، فعالیت‌های علمی گوناگونی را نیز در دانشگاه تهران به عهده داشت و به عنوان یکی از اولین استادان آکادمیک باستان شناسی ایران به شمار می‌آید. ایشان یکی از بنیانگذاران اصلی دانشکده هنرهای زیبا بودند. همچنین مقدم سرپرستی و نمایندگی ایران در نمایشگاه‌ها و کنگره‌های مختلفی را نیز به عهده داشت و نشان‌های افتخار آمیز زیادی را در شناسنامه کاری خود به رسانده است.

یکی از ویژگی‌های بارز محسن مقدم علاقه او از کودکی به جمع آوری کلکسیون‌های مختلفی چون تمبر، صدف، چپق و قلیان و آثار متنوع تاریخی بوده است؛ گفته می‌شود که ایشان در سن شانزده سالگی به جمع‌آوری اولین کلکسیون خود که مجموعه صدف بود پرداخت. او و همسرش در طول زندگی خود رنج‌های زیادی را متحمل شدند تا توانستند مجموعه‌ای غنی از آثار و اشیاء تاریخی و هنری را جمع آوری کنند. محسن مقدم مجموعه داری متخصص و دوست دار فرهنگ گذشته ایران زمین بود که مجموعه خود را برای ارزش مالی آن جمع آوری نکرد. باید بدانید که او بخش زیادی از آثار خود را از خارج از ایران خریداری می کرد و به ایران باز می گرداند. استاد مقدم در آبان ماه 1351 خورشیدی یعنی پانزده سال قبل از وفاتش، خانه پدری را به همراه تمامی آثار موجود در آن به دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا و گروه باستان شناسی دانشگاه تهران وقف کرد.