نگاهي به گياهان دارويي و محصولات فرعي جنگل‌ها و مراتع شمال

[SARDAR]

 
نوشهر- ايرنا - جنگل‌ها و مراتع شمال كشور ، جدا از درخت و علفزار، منبعي غني از گياهان دارويي و محصولات فرعي است كه تاكنون به‌خوبي شناسايي و به كار گرفته نشده است و بهره‌برداري از آن اغلب به صورت سنتي انجام مي‌شود.

بر اساس گزارش سازمان خواربار و كشاورزي سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهاني گياهان دارويي كه هم اكنون در حدود 100 ميليارد دلار در سال است، در سال ٢٠٥٠ ميلادي به رقم پنج تريليون دلار خواهد رسيد.
كشور ايران با داشتن 11 اقليم از 13 اقليم جهان و دارا بودن تنوع گياهي بيشتر از قارهٔ اروپا، هم اكنون تنها 600 ميليون دلار از تجارت جهاني گياهان دارويي را به خود اختصاص داده است كه از اين مقدار نيز بخش عمده‌اي مربوط به صادرات زعفران به ميزان 250 تا 450 ميليون دلار است كه به طور عمده در شهرستان قائن در استان خراسان جنوبي كشت مي‌شود.
در مجموع سهم ايران از بازار جهاني گياهان دارويي به يك ‌درصد نيز نمي‌رسد و تنها ٦ دهم ‌درصد است.
استفاده از فراورده هاي گياهان اعم از ساقه، ريشه، گل، ميوه آنها تا صمغ و شيرابه، رزين و ساير فراورده هاي زيستي كه مصارف دارويي و صنعتي و خوراكي دارند ، بهره برداري از محصولات فرعي جنگل و مرتع ناميده مي‌شود كه از ديرباز در كشورهاي جهان از جمله در كشور ايران نيز مرسوم بوده است.
بديهي است اهداف زيست‌شناختي و بوم‌شناختي مانند توليد بذر علوفه در قسمت مراتع يا استفاده از چوب و درختان در جنگل مشمول اين تعريف نمي شود. با اين تعريف، استفاده از چوب و سلولز در بخش جنگل و ارزش علوفه‌اي گياهان در بخش مرتع را چه در شكل صنعتي يا سنتي آن بهره‌برداري اوليه يا اصلي و بهره مند شدن از ساير خواص و ارزش آنان مانند استفاده از مصارف دارويي يا صنعتي را بهره برداري ثانويه يا فرعي طبقه‌بندي مي كنند.
خاستگاه گياهان دارويي و محصولات فرعي، گستره سبز جنگل‌ها و مراتع و منبع درآمد خانوارهاي بسياري در مناطق روستايي و عشايري است كه بهره‌برداري از طبيعت و به‌تبع آن صادرات محصولات فرعي جنگلي و مرتعي بايد با حفظ و توسعه اين مجموعه زنده كه در مجموع بوم‌سازگان‌هاي شكننده اي دارند همراه باشد.
كارشناس محصولات فرعي جنگلي و مرتعي به ايرنا گفت: استفاده دارويي از گياهان جنگل‌هاي شمال به دو بخش گونه‌هاي «درختي و درختچه‌اي» و گونه‌هاي «مرتعي و علفي و بوته‌اي» تقسيم مي‌شود.
عيسي بوداغي افزود: گونه‌هاي درختي و درختچه‌اي شامل ازگيل، انار جنگلي، انجير، انگور فرنگي خاردار (گالِش انگور)، تمشك، پسته، سرو كوهي، جَل، خاس، خُرْمَندي، دارواش، دَغْدَغَك، ريشْ‌بُز، زالزالَك، زرشك، سيب جنگلي، شاهْ‌بلوط، شمشاد، شيرْخِشت، فندق، عُنّاب، كُوله‌خاس، گردو، گلابي جنگلي، گوجه ‌جنگلي، گوَن، ليلكي (Lilaki)، نسترن جنگلي، نَمدار و هفت‌كُول است.
اين كارشناس اظهار داشت: در بين گياهان مرتعي و علفي و بوته‌اي، گونه‌هايي همچون پَلَم، اِكليل كوهي، آويشَن، بادَرَنْجْبُويه، بارْهنگ، باريجه، بنفشه، بَذرُالبَنج و بُومادَران از گياهان شاخص به شمار مي‌روند.
وي در بيان برخي از استفاده‌هاي دارويي از گياهان جنگل‌هاي شمال يادآور شد: از تمام گل، برگ، پوست شاخه و ريشه، پوست ميوه و دانه، عصاره و آب انار استفاده درماني مي‌شود و عصاره پوست درخت و پوست ريشه انار به دليل وجود آلكالوئيدها ضد انگل است.
بوداغي ادامه داد: برگ درخت جَل و فرآورده‌هاي آن در داروخانه‌ها با نام لوريه سريز (فرانسوي: Laurier-cerise) عرضه مي‌شود و آب مقطر آن داراي خاصيت ضد تشنج و تسكين ‌دهنده سرفه است و در هنگام تنگي نفس، سياه‌سرفه، تَنجِش‌هاي (اسپاسم‌هاي) دردناك معده و روده، استفراغ و بي‌خوابي مصرف مي‌شود.
وي اضافه كرد: از شير‌خشت، ماده‌اي به نام «مان» به دست مي‌آيد كه براي رفع تشنگي و قطع تب‌هاي غير عفوني استفاده مي‌شود و مصرف عُنّاب، آرام‌كننده اعصاب و مقوي عمومي بدن است.
اين كارشناس افزود: آبِ پوست سبز گردو براي التيام زخم و شست‌و‌شوي آن و بيماري‌هاي پوستي و قارچي و اِگزما مفيد است.
به گفته وي، دم ‌كرده گل درختِ نَمدار به صورت دهان ‌شويه، براي رفع التهاب مخاط دهان مفيد است و گياه پَلَم، خاصيت ضدعفوني ‌كننده و التيام ‌دهنده زخم دارد.
اين كارشناس گفت: ريشه گياه باباآدم، دفع‌كننده اسيد اوريك و پايين آورنده قند خون است و برگ بارْهَنگ، براي التيام زخم استفاده مي‌شود.
به گفته كارشناسان، بهره‌برداري از گياهان دارويي بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمي، باعث آسيب رسيدن به طبيعت و حتي انقراض آن گياه مي‌شود. بنابراين برنامه‌ها و اهداف در بهره‌برداري از گياهان دارويي بايد روشن باشد و از كار بي‌برنامه خودداري گردد.
يك مدرس مجتمع منابع طبيعي كلارآباد در اين‌ باره گفت: مهم‌ترين اصل در بهره‌برداري از گياهان دارويي جنگل و مرتع، اصل بهره‌برداري پايدار يا اصل استمرار توليد است.
مصطفي عبدالله ‌پور افزود: بايد به ‌اندازه‌اي از گياهان دارويي برداشت شود كه نه تنها به ادامه حيات آن گياه لطمه‌اي وارد نشود، بلكه بتواند رويش آن را بهبود بخشد.
وي اظهار داشت: برداشت بيش از رويش باعث ايجاد بي‌تعادلي در ساختار گياه يا در جامعه گياهي و حتي زنجيره محيط زيست مي‌شود.
او تأكيد كرد: بهره‌برداري از گياهان دارويي بايد در سال، مقدار ثابتي باشد و اصل حفظ و احيا و توسعه در آن رعايت گردد و به صورت معدن به آن نگاه نشود.
عبدالله‌پور يادآور شد: تاكنون در عرصه جنگل‌ها و مراتع، طرح‌هاي جنگل‌داري و مرتع‌داري فقط براي برداشت چوب و علوفه تهيه مي‌شد و درباره محصولات غيرچوبي و گياهان دارويي كار زيادي نشده است.
وي بيان كرد: با توجه به تنوع گياهان دارويي و تنوع اقليمي و متفاوت بودن وضع اقتصادي ـ اجتماعي بهره‌برداران و كمبود اطلاعات، تنظيم چارچوب و دستور جامع و بي‌نقص براي آينده نزديك، مشكل به نظر مي‌رسد اما مي‌توان اصول كلي براي آن برشمرد.
او با تأكيد بر اين‌كه زمان و مقدار برداشت از گياه بايد مشخص باشد، تأكيد كرد: گياهان دارويي جنگل‌ها و مراتع را بر اساس تأثير بهره‌برداري بر حفظ و توسعه‌ گياه به سه دسته تقسيم مي‌كنند.
عبدالله‌پور توضيح داد: دسته اول محصولاتي هستند كه بهره‌برداري از آن تأثير نامطلوبي بر روي گياه يا جامعه گياهي ندارد زيرا پراكنش‌ جغرافيايي و زمان محصول‌دهي آنها گسترده است، كه گل‌گاوزبان، خَطمي (ختمي)، خاكشير، و قُدُّومه از اين نوع هستند.
مدرس مجتمع منابع طبيعي كلارآباد افزود: دسته دوم گياهاني با پراكنش محدود يا گل‌دهيِ هم‌زمان مانند ثَعلَب و آويشَن و لاله واژگون هستند كه بهره‌برداري بي‌حساب، زادآوري آنها را به خطر مي‌اندازد و به طور كلي نبايد برداشت تجاري شوند.
وي ادامه داد: گروه سوم محصولاتي هستند كه با رعايت اصول و ضوابطي مي‌توان از آنها بهره‌برداري تجاري كرد مانند: وَشا، كَتيرا، سقز، باريجه، آنغُوزه، گلابي جنگلي، علف گاوزبان.
كارشناسان مي‌گويند: گل‌گاوزبان (Echium amoenum) گياهي بومي ايران است كه فقط در رشته‌كوه البرز مي‌رويد و نبايد با گياه گاوزبان Borago officinalis)) كه در اروپا و ديگر مناطق مي‌رويد و خواص درماني آن، گاه متضاد با اين‌گونه است اشتباه شود.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور گفت: در نيمرخ شمالي البرز (منطقه هيركاني) 46 گونه درختي و درختچه‌اي و 81 گونه علفي در 56 خانواده در بخش گياهان دارويي و محصولات فرعي شناسايي شده كه روستاييانِ حاشيهٔ جنگل و مرتع آنها را به طور سنتي بهره‌برداري و به بازار عرضه مي‌كنند.
محمدعلي معصومي افزود: گونه‌هايي كه داراي رويشگاه طبيعي انبوه و نيمه‌انبوه و گاه تُنُك در مناطق جنگلي و مرتعي هستند برحسب فراواني نسبي آنها بهره‌برداري سنتي مي‌شوند و قسمتي از معاش مردم منطقه را تأمين مي‌كنند.
وي ادامه داد: تعدادي از گياهان دارويي و محصولات فرعي در حال حاضر در بازار و اغلب در بازار تهران و شهرستان‌هاي تابع شمال كشور همواره داراي توجيه اقتصادي بوده است و طي ساليان متمادي بهره‌برداري مي‌شود.
اين مسئول سازمان جنگل‌ها بيان كرد: ميوه درخت خُرمَندي براي تهيه دوشاب و مصارف خوراكي؛ ميوه گوجه جنگلي براي تهيه رب و لواشك؛ ميوه ازگيل براي تهيه رب و ترشي استفاده مي‌شود.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور گفت: ميوه زرشك ضمن استفاده محلي و سنتي براي تهيه مربا و پختن پلو به صورت انبوه در مازندران جمع‌آوري و به مراكز مصرف در تهران و شهرهاي شمالي كشور ارسال مي‌شود.
معصومي بيان كرد: برداشت ميوه شاه‌بلوط به دست افراد بومي در منطقه امام‌زاده ابراهيم گيلان به صورت يك حرفه درآمده است و در فصل بذردهي درختان جنگلي و همچنين درختان كاشته شده افراد در محوطه‌هاي مسكوني و باغ‌ها آن را جمع‌آوري مي‌كنند و به بازار مصرف در شهرستان‌ها از جمله شهرستان رشت عرضه مي‌شود و استفاده آن به ‌صورت تنقلات است.
وي اظهار داشت: ميوه فندق را افراد بومي و گردشگران در جنگل‌ها در مدت زمان محدود جمع‌آوري مي‌كنند و به صورت تنقلات به بازار مصرف در شهرهاي هم‌جوار جنگل در شمال كشور مي‌رسد.
معصومي افزود: ميوه پسته جنگلي يكي ديگر از محصولات فرعي است كه رويشگاه اين‌گونه در منطقه قازان‌ق َايه، در شهرستان مراوه تپه در شرق استان گلستان است و بهره‌برداري از آن به دست بهره‌برداران محلي با انعقاد قرارداد با اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان گلستان انجام مي‌شود و يكي از مواد اوليه توليد شيريني است.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور گفت: درباره سرشاخهٔ هميشك و شمشاد گفتني است كه با عنايت به ممنوعيت بهره‌برداري از اين دو گونه در جنگل‌هاي شمال كشور، به دليل زيبايي خاص شاخه و برگِ اين دو گونه، براي تزئين دسته‌گل استفاده مي‌شود.
او ادامه داد: اين دو گونه از جنگل جمع‌آوري و به گل‌فروشي‌ها عرضه مي‌شود؛ البته در مورد هميشك با توجه به قدرت زياد جَست‌دهي در صورت برنامه‌ريزي و اعمال نظارت صحيح در برداشت آن مي‌توان از اين‌ گونه بهره‌برداري اصولي كرد كه در اين صورت ضمن تأمين نياز بازار، حفظ و حراست هم مي‌شود و از بهره‌برداري غيرمجاز آن جلوگيري مي‌گردد.
به گفته معصومي، از ميوه درختچه وَليك به صورت خوراكي استفاده مي‌شود ولي گل اين درختچه را جمع‌آوري و براي مصارف دارويي به عطاري‌ها و مراكز فرآوري گياهان دارويي عرضه مي‌كنند.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور تصريح كرد: از ميوه تمشك براي تهيه مربا و شربت و تزئين شيريني استفاده مي‌شود.
او تأكيد كرد: ريشه درختچهٔ كُوله‌خاس داراي مصرف دارويي است ولي مصرف داخلي ندارد و در سال‌هاي گذشته با هدف صادرات جمع‌آوري مي‌شد ولي به‌تازگي براي حفظ عرصه‌هاي جنگلي كه رويشگاه‌هاي راش را شامل مي‌شود، بهره‌برداري آن غيرمجاز اعلام شد و به نظر مي‌رسد در صورت تحقيق لازم در ميزان تأثير برداشت در زادآوري درختان راش، با توجه به فراوان بودن كوله‌خاس در زيرآشكوبِ راشستان‌ها، مي‌توان از ريشه آن بهره‌برداري كرد.
معصومي درباره گياه والَك كه نوعي سير كوهي خوراكي با نام علمي Allium akaka است اظهار داشت: اين گياه كه به سبزي كوهي نيز معروف است در شهرستان آمل در مراتع مشجر كَريك‌چشمه و لاكوه و غرب و جنوب غربي امام‌زاده قاسم و مراتع اطراف آن داراي رويشگاه طبيعي به مساحت تقريبي چهار تا پنج هزار هكتار است.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور بيان كرد: در بهره‌برداري از محصولات فرعي و گياهان داروييِ مرتعي با توجه به سرشت گونه‌هاي مرتعي، گفتني است اكثر قريب به اتفاق اين‌ گونه‌ها داراي خواص دارويي هستند كه از قديم به دست افراد بومي براي مداواي بيماري‌هاي مختلف مصرف مي‌شد و هم اكنون نيز مصارف دارويي دارد.
وي افزود: به‌استثناي تعداد معدودي كه مصرف خوراكي دارند از قبيل زمين‌ساقهٔ (rhizome/rhizome) گياه مُهرسليمان (شقاقل ايراني) و ميوه كُماي جنگلي يا كوزيره، اغلبِ افراد محلي و روستايي اين ‌گونه‌ها را جمع‌آوري و براي مصرف خود و يا عرضه به عطاري‌ها و مراكز تهيه گياهان دارويي استفاده مي‌كنند كه از جمله مهم‌ترين اين ‌گونه‌ها مي‌توان باريجه و خشخاش سياه و آويشَن و گل‌گاوزبان را نام برد.
معصومي يادآور شد: گياه باريجه در شمال كشور داراي يك محدوده رويشي در منطقه آمل است كه اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مازندران - ساري با هدف واپايش بهره‌برداري، براي آن طرح بهره‌برداري تهيه كرده است ولي به‌استثناي موارد محدودي، بهره‌برداري آن انبوه نشده است و تنها برداشت‌هاي خيلي محدود محلي براي مصارف سنتي در آن صورت مي‌پذيرد.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور درباره آويشن اظهار داشت: اين‌گونه داراي پراكنش بسيار وسيعي در عرصه‌هاي مرتعي شمال كشور است كه اغلب به دست افراد بومي جمع‌آوري و براي مصرف محلي و مقداري نيز در بازار شهرهاي شمالي عرضه مي‌شود.
وي تصريح كرد: گل‌گاوزبان يكي از فراوان‌ترين گونه‌هاي دارويي در شمال كشور است كه حتي به دست مردم بومي كشت مي‌شود و افراد بومي و همچنين واسطه‌ها آن را به مراكز توليد فرآوري گياهان دارويي عرضه مي‌كنند.
معصومي يادآور شد: چند گونه ديگر از جمله چاي كوهي، كاكُوتي، قُدُّومه، خاكْشي (خاكشير)، گل بابُونه، شاه‌تَره، ريشۀ گَزَنه، پونۀ خودرُو، گُلپر، اِكليل كوهي، گل بنفشه كه اغلب مصرف سنتي دارند، پس از جمع‌آوري به عطاري‌ها و مراكز فروش گياهان دارويي در شهرهاي مجاور عرضه مي‌گردد.
وي درباره مشكلات فرآوري و توليد گياهان دارويي در شمال كشور گفت: نبود اطلاعات دقيق از مساحت و ميزان توليد و نحوه برداشت به دست جنگل‌نشينان و روستاييان و همچنين ناآگاهي جنگل‌نشينان از نوع محصولات موجود در جنگل‌هاي حاشيه روستاها از معضلات اين بخش است.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور ادامه داد: نبود بهره‌برداري اصولي و صحيح از اين منابع تجديد شونده در مسير احيا و توسعه پايدار و قانونمند نبودن طرح‌هاي مصوب محصولات فرعي و بالطبع عدم دريافت عوايد دولت در اين خصوص از ديگر مشكلات است.
معصومي خاطرنشان كرد: البته در حال حاضر در حوزه اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان مازندران - ساري طرح بهره‌برداري باريجه و در حوزه اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان گلستان طرح پسته جنگلي قازان‌ قَايه تصويب شده و بهره‌برداري انجام مي‌شود.
وي با اشاره به اينكه مساحت مراتع شمال كشور در حدود سه ميليون هكتار است پيشنهاد كرد سالانه 500 هزار هكتار از اين مراتع در ادارات كل چهارگانه شمال (بخش مرتعي) شناسايي و كار تهيه طرح‌هاي بهره‌برداري و احيا براي آن انجام شود.
مديركل دفتر جنگل‌داري و امور بهره‌برداري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور تأكيد كرد: نظارت بر اجراي طرح‌هاي بهره‌برداري محصولات فرعي و اجراي كارگاه‌هاي آموزشي در ادارات كل با تدريس كارشناسان خبره براي شناسايي بيشتر و استفاده بهينه از اين محصولات از ديگر كارهاي لازم است.
معصومي يادآور شد: با توجه به سياست‌هاي كلان كشور از جمله سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور مبني بر اجراي طرح‌هاي جنگل‌داري چندمنظوره با صرفهٔ اقتصادي، به منظور كاهش هزينه‌ها و اتلاف وقت و ايجاد اشتغال در جوامع روستايي حاشيه جنگل، احيا و توسعه و بهره‌برداري علمي و اصولي از اين نعمت خداداد ضروري است.
در ايران نزديك به هشت هزار گونه گياهي مي‌رويد كه دو هزار و 250 گونه آن خاصيت دارويي و معطر دارد