رفتن به مطلب

مرگ سیاه در خط جاده ابریشم


SARDAR

ارسال های توصیه شده


به‌نظر می‌رسد در دوران تیموری، برخلاف اطبای طب سنتی که می‌توانستند به طور قطعی طاعون را از وبا تشخیص دهند، مورخان چندان تفاوتی بین این دو بیماری قائل نبودند و گاهی دو بیماری را معادل هم می‌انگاشتند.
 

 
مرگ سیاه در خط جاده ابریشم



دوره حکومت تیموریان در ایران، معادل با شروع دوره رنسانس و بروز یکی از اپیدمی‌های بزرگ تاریخ در اروپا است که به «مرگ سیاه» مشهور است. در طول یک و نیم قرن حکومت تیموریان، چند اپیدمی بزرگ طاعون در ایران ظهور یافتند که آثار منفی را در تغییر بافت جمعیت ایران به وجود آوردند و مورخان متعدد آن دوره در آثار خود به آن اشاره کرده‌اند.

گسترش بیماری در خط جاده ابریشم
بررسی آثار مورخان نشان می‌دهد برخلاف پزشکان آن زمان، مورخان چندان تفاوتی بین بیماری طاعون و وبا قائل نبودند و در نوشته‌های خود، گاه این دو بیماری را معادل هم به‌کار برده‌اند.

بررسی زمانی و مکانی این اپیدمی‌ها نشان می‌دهد که این بیماری‌ها در مسیر جاده ابریشم به صورت خاص و در خطه شمالی کشور به صورت عام، از جهت شرق به غرب در حرکت بوده‌اند.

دوره فترت از مرگ سلطان ابوسعید ایلخانی، آخرین ایلخان مغول، در سال ۷۳۶ ه. ق. (۱۳۳۶ م) شروع شد. تا سال ۷۷۱ ه. ق. (۱۳۷۰ م) با قدرت گرفتن تیمور ادامه داشت، در دوره ۱۴۱ ساله حکومت تیموری، با به قدرت رسیدن امیر تیمور گورکانی در شهر سمرقند ۷۷۱ ه. ق. (۱۳۷۰ م) به‌طور رسمی آغاز شد و با سقوط هرات در سال ۹۱۲ ه. ق. (۱۵۰۷ م) توسط قوای ازبک پایان پذیرفت. در این پژوهش، دایره زمانی ۱۷۸ ساله را بررسی می‌کنیم.

از نظر جغرافیایی نیز باید در نظر داشته باشیم که در اواخر این دوره، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو در بخش غربی ایران حکومت می‌کردند و مرز‌های تیموری و ترکمانان، به صورت داِئمی در حال تغییر بودند؛ بنابراین، حوزه جغرافیایی مورد بررسی در این پژوهش، کشور فعلی ایران و قسمتی از افغانستان است.

طاعون یا مرگ سیاه یک بیماری واگیردار و کشنده است که توسط نوعی میکروب به نام Pasteurella Pestiis و از طرق مختلف، به ویژه نیش کک به انسان منتقل می‌شود. باکتری در خون موش وجود دارد و هنگامی که کک موش را می‌گزد، آن را دریافت و با نیش خود به انسان منتقل می‌کند.

این بیماری از طرق دیگری مانند تنفس هم از انسان به انسان منتقل می‌شود و با ایجاد درد و تورم در غدد لنفاوی و سپس سردرد و خونریزی داخلی، حداکثر طی یک هفته بیمار را به کام مرگ می‌فرستد (چیت‌ساز، ۴۴۴:۱۳۶۸).

هنگامی که این بیماری شعله‌ور می‌شد، کشتار بسیار زیادی به وجود می‌آورد؛ به‌طوری‌که کاهش نفوس و جمعیت انسانی، عوارض جبران‌ناپذیری را در عرصه اجتماعی و اقتصادی به جای می‌گذاشت؛ با در نظر گرفتن این موضوع که شدت بروز بیماری در بین جوامع یکجا‌نشین و متمدن شهری بیش از صحرانشینان بود، بروز این بیماری در طول تاریخ ایران، با کاهش جوامع شهرنشین، بافت جمعیتی ایران را به تدریج به سمت صحرانشینی پیش برد و باعث تاثیرات منفی در فرهنگ و تمدن ایرانی شد.

همه‌گیری‌های این بیماری حتی تا سال‌های اخیر هم در قسمت‌هایی از نقاط ایران مشاهده می‌شد، چنان‌که در سال ۱۲۶۵ ه. ق. (۱۸۴۹ م)، طاعون در بلاد کوهستانی ارومیه شیوع یافت و تنها در یک روز حدود ۴۰۰ نفر از این بیماری تلف شدند (وقایع اتفاقیه، ۱۲:۱۳۷۳).

در این پژوهش، کوشیدیم با استفاده از روش کتابخانه‌ای و مراجعه به اسناد و نوشته‌های مورخان، ابتدا نظری کوتاه به تاریخچه و جغرافیای پزشکی بیماری طاعون در جهان و ایران بیندازیم، سپس نظر پزشکان و مورخان را در مورد همه‌گیری‌های طاعون بیان کنیم و بعد به گزارش و تحلیل همه‌گیری‌های طاعون در دوره تیموری بپردازیم.

دوره تیموری را به عنوان گستره زمانی این پژوهش انتخاب کرده‌ایم؛ زیرا این دوره معادل شروع دوره رنسانس در غرب و بروز همه‌گیری‌های مرگ سیاه در اروپا است. در این گزارش، می‌خواهیم پاسخی برای پرسش‌های زیر بیابیم:

۱- آیا بروز طاعون در ایران دوره تیموری با بروز پاندمی مرگ سیاه در اروپا، رابطه خاصی داشت؟
۲- آیا نظر مورخان و پزشکان در مورد علائم بیماری طاعون در دوره تیموری با هم منطبق بود؟
۳- آیا بروز طاعون در ایران دوره تیموری از الگوی خاصی پیروی می‌کرد؟

با جست‌و‌جویی که در پایگاه‌های اطلاعاتی و موتور‌های جست‌وجو‌گر انجام دادیم، تا تاریخ ۱۵ بهمن سال ۱۳۹۲ ه. ش. (۲۰۱۴ م)، پژوهشی درباره این موضوع انجام نشده است.

تاریخچه و جغرافیای پزشکی طاعون در جهان و ایران
طاعون نوعی بیماری خطرناک و کشنده است که به‌دلیل پیشینه تاریخی‌اش لرزه بر اندام مردم، به‌ویژه اروپاییان می‌اندازد.

اولین بار، طاعون در تورات و در سال ۱۳۲۰ ق. م. در فلسطین معرفی شد و پس از آن، به‌دلیل اپیدمی‌های مهلک طاعون، نام این بیماری باعث احساس ترس و وحشت شد.

جالب است بدانیم که در جریان پاندمی سال ۵۴۲ م، حدود صد میلیون نفر از این بیماری مردند و اپیدمی قرن چهاردهم در اروپا، جان یک‌سوم ساکنان آنجا را گرفت و از آن پس، این بیماری با عنوان «مرگ سیاه» شناخته می‌شد (صائبی، ۱۳۷۳: ۵۸۱).

طاعون تاکنون سه‌بار، به صورت جهانگیر (پاندمیک) حادث شده است؛ به‌طوری‌که اولین پاندمی ثبت‌شده در سال ۵۴۱ م، در مصر اتفاق افتاد و از آنجا به اروپا منتقل شد و موجب تلفات شدید و کاهش ۶۰- ۵۰ درصد جمعیت در شمال آفریقا، اروپا و مرکز و جنوب آسیا شد.

دومین پاندمی طاعون که به «مرگ سیاه» موسوم است، در سال ۷۴۷ ه. ق. (۱۳۴۶ م) اتفاق افتاد و حدود ۴۰ تا ۴۵ میلیون نفر، یعنی یک‌سوم جمعیت اروپا را به هلاکت رساند.

طاعون به‌وسیله موش‌های صحرایی و انسان‌های مبتلا، به آهستگی از روستایی به روستای دیگر یا با سرعت بیشتری به وسیله کشتی، از کشوری به کشور دیگر منتشر شد.

این پاندمی به مدت ۱۳۰ سال ادامه یافت و مشکلات سیاسی، فرهنگی و عقیدتی فراوانی به‌وجود آورد.

سومین پاندمی طاعون در سال ۱۲۷۱ ه. ق. (۱۸۵۵ م)، در چین آغاز و به سایر مناطق منتقل شد. همچنان طغیان‌های کوچکی از این پاندمی که دوازده میلیون نفر از مردم هند و چین را به کام مرگ فرستاد، در نقاط مختلف جهان در جریان است. بیماری طاعون تقریبا در تمامی قاره‌های جهان یافت شده است و طاعون انسانی، همواره از بیشتر نواحی آندمیک سابق، به جز استرالیا و غرب اروپا، گزارش شده است.

آخرین موارد گزارش شده از غرب اروپا که بلافاصله بعد از جنگ جهانی دوم بوده، به آلودگی موش‌های صحرایی و کک آن‌ها نسبت داده شده است.

کانون طبیعی طاعون در آسیا، از کوه‌های قفقاز، در مجاورت رود‌های ولگا، دن و اورال در شوروی سابق، شرق ترکیه و شمال غربی ایران تا شرق صحرای گبی و شمال شرقی چین وسعت دارد و کانون‌های بیماری در استان تسینگ‌های، سلسله جبال شمال شرقی تبت، کوه‌های کونلون و پامیر، بیشتر مناطق افغانستان و ایران، جنوب‌غربی خلیج‌فارس، دریای عمان، پاکستان و شمال‌غربی هندوستان یافت شده است.

کانون‌های مورد بحث، در اروپا و آسیا به‌وسیله موانع طبیعی و نواحی مساعد، چنان از یکدیگر جدا شده‌اند که به ندرت ممکن است مبادله‌ای بین آن‌ها صورت گیرد.

این بیماری به صورت همیشگی در برخی از کشورها، مانند هندوستان حضور دارد. در کشور ما هم این بیماری در کردستان به صورت خاموش وجود دارد؛ ولی معمولا اولین بار توسط کشتی‌ها و در بنادر وارد می‌شود.

تجربیات گذشته نشان داده است که گاهی کانون‌های فعال طاعون به مدت ۱۰ سال یا بیشتر، غیرفعال و خاموش می‌مانند و ناگهان و به‌صورت انفجاری، فعال و موجب ابتلای جوندگان یا انسان می‌شوند. این واقعه بار‌ها در بعضی از کانون‌های طبیعی رخ داده است.

لینک به دیدگاه
به اشتراک گذاری در سایت های دیگر

به گفتگو بپیوندید

هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .

مهمان
ارسال پاسخ به این موضوع ...

×   شما در حال چسباندن محتوایی با قالب بندی هستید.   حذف قالب بندی

  تنها استفاده از 75 اموجی مجاز می باشد.

×   لینک شما به صورت اتوماتیک جای گذاری شد.   نمایش به صورت لینک

×   محتوای قبلی شما بازگردانی شد.   پاک کردن محتوای ویرایشگر

×   شما مستقیما نمی توانید تصویر خود را قرار دهید. یا آن را اینجا بارگذاری کنید یا از یک URL قرار دهید.

×
×
  • اضافه کردن...