خط توقیع چیست؟

[SARDAR]

خط توقیع یکی از خطوط شش گانه خوشنویسی میباشد که بیشتر برای نوشتن توقیعات استفاده میشود و به همین دلیل آن را قلم توقیعات می گویند.

تقويع در لغت به معنى امضاءمیباشد که توقيعى نيز گفته میشود. اين خط در زمان خلافت مأمون ابداع شده است.

خط توقيع را مشتق از خط ثلث دانسته‌اند.این خط دارای سه دانگ دور و سه دانگ سطح میباشد.دور این خط از خط ثلث بیشتر میباشد.

در حال حاضر در ایران خط توقیع جای خود را به خط رقاع داده است و کاربردی ندارد و فقط از باب تفنّن نوشته می شود. در ممالک عربی فقط از خط اجازه استفاده می شود، و جز در قطعات قدیم، نمونه ای از خط توقیع دیده نمی شود .
 

 

تاریخچه خط توقیع از گذشته تا کنون:
این خط در زمان حکومت مامون ابداع شد و از خطی به نام ریاسی که یکی از عباسی آن زمان بود،که برای امضا کردن بکار کگرفته میشد مشتق شده است.

این خط در قرن پنجم توسط احمد ابن محمد به کمال خود رسید.او خود نیز از شاگران ابن بواب وبده است و روایت است که او خط رقاع را منظم و قانونمند نمده است.

این خط در اواخرقرن نهم شکی دیگری به خود گرفت در ترکیه و بیشتر به خط ثلث نزدیک شد و در ترکیه از این خط استفاده میشده است.


خط توقیع بر دو گونه نوشته می شود:

یکی شیوه ی متداول در ممالک عربی به نام خط إجازه( که مانند خط ثلث میباشدو سر هم نوشته می شود و برای دستورات حکومتی، نامه ها و اسناد استفاده می شود.

دیگری شیوه ای که کتاب «صبح الاعشی» معرفی کرده و نمونه هایش از لابلای قطعات استادان مشاهده میشود.

علت نام گذاری این خط چه بوده است؟
خط توقیع، برگرفته از خطّ ثلث است و نامش را (به معنای امضا) به این دلیل توقیع نهاده‌اند که در قرون وسطی از این خطّ برای نوشتن فرمان‌ها، ارسال پیغام‌ها و گواهی‌نامه‌ها که می‌بایست به امضای خلیفه یا وزراء می‌رسید استفاده می‌کردند.

علاوه بر این، در نگارش قرآن و دیگر کتب مذهبی نیز استفاده می‌شد. قوانین توقیع، شباهت زیادی به برخی قوانین ثلث دارد؛ با این تفاوت که حروف در این خطّ کوچک‌تر، به هم فشرده‌تر و کلمات، اغلب به هم چسبیده‌اند.

حروف، از ضخامت یکنواختی برخوردار است (بدون تشعیر) و دَوَرانی‌تر و نسبت به ثلث، عمق بیشتری دارند. چشمهای «ف»، «ق»، «م»، «و» و حلقه‌ی «لا»، بهتر است که باز باشد (فتح) اما بسته بودنش هم چنانچه نیاز باشد، اشکال ندارد (طمس).

برخی اشکال حروف این خطّ در خطّ ثلث دیده نمی‌شود. به دلیل کوچک‌تر بودن اندازه‌ی حروف در خطّ توقیع نوشتن آن نرم‌تر و ساده‌تر از ثلث است.
 

 تفاوت خط توقیع با ثلث چیست؟

• حروف توقیع گردتر و گودتر از ثلث نوشته میشود، و تقویر و استداره در توقیع بیشتر میباشد.
• منتصبات توقیع مانند ثلث با ترویس ( سَرک) می باشد ولی درغیر منتصبات بعضی حروف را می توان بدون ترویس نوشت.
• در توقیع حروف فاء ، قاف ، میم ، واو را هم به صورت باز( فتح) و هم به صورت بسته( طمس) می توان نوشت.
• در خط توقیع اندازه حروف و کلمات کوچک تر و فشرده ترمی باشد و بدین سبب آسان تر از ثلث خوانده می شود .
• درخط توقیع، حروف درشت‌تر و دارای ضخامت ِ بیشتر هستند و قوس‌ها نیز کم انحناتر میباشند.
• قطّ قلم در توقیع دارای شیب کمی است برخلاف ثلث که زاویه سر قلم دارای شیب زیادی است.زیرا در خط توقیع پُری و فربهی( قوت و ضعف ) حروف یکسان و یکنواخت است بر خلاف ثلث که دارای تشعیرات است و به قطّ قلم محرّف نیازمند است.

تفاوت خط توقیع با اجازه چیست؟
مؤلف کتاب «مصور الخطّ العربی»، خط إجازه را با خط توقیع یکی می داند؛ و عنوان می کند که آن یکی از اقلام قدیمه است و إجازه یعنی گواهینامه،که نوشتن گواهینامه ی خطّ خطاطان از سوی استادان در میان عثمانیان متداول بوده است .



بدین جهت به خط إجازه معروف شده است. از قرن نهم و دهم خط اجازه دیده شده است.

امّا حقیقت آن است که خط توقیع با خط إجازه یکی نیست و چندین اختلاف دارد:
 

1. خط إجازه ظریف تر از خط توقیع است. تمام قواعد اجازه مانند قواعد ثلث می باشد و دارای بعضی ترکیبات و اتصالات توقیع است و حرکات نرم و گرم در آن بیشتر دیده می شود .
2. توقیع قدیم بین ثلث و رقاع است و خط إجازه بین ثلث و توقیع و نسخ است.

3- قطّ قلم در خط إجازه مانند ثلث دارای شیب زیاد است (محرّف کامل) و قطّ قلم در توقیع دارای شیب کم و کمی مایل به دور است.

بنابراین خط إجازه گرچه از ثلث تولید شده ولی تحت تأثیر توقیع ، رقاع و نسخ نیز بوده است و این خط از قرن نهم و دهم برای نوشتن اجازه نامه خطاطی به کار رفته و بدین نام شهرت یافته است. بنابراین با توقیع یکی نیست و دو نوع خط از توابع ثلث هستند.

تفاوت خط توقیع با رقاع در چیست؟
خطّ رقاع، دنباله و شکل اصلاح شده‌ی توقیع بود و به عنوان یک خطّ ساده، جهت صرفه جویی در زمان وجا، برای نوشتن پیغام‌های کوتاه استفاده می‌شد (رقعه).

حروف، خواه از هم جدا خواه به هم چسبیده باشند، معمولاً شکل یکسانی دارند، مثل ثلث و توقیع. اما در برخی موارد، تفاوت‌هایی هم با یکدیگر دارند. اندازه‌ی آن کوچکتر است و چشمهای آن بسته میباشد.

مثلاً در «ف»، «ق»، «م»، «و» و «لا»؛ از طرفی حلقه‌های «ص»، «ض»، «ط»، «ظ»، «ع»، همیشه باز می‌ماند. قلم، می‌تواند آزادانه بگردد و حرکت آن در مقایسه با ثلث و توقیع، امتداد و سرعتی دارد که در ثلث چنین نیست.

حرکات، غالباً مدوّر است. نسبت حرکات مستقیم به دوایر، کمتر از یک به 6 است. حروف، اگرچه کوچک و کوتاه است، اما کاملاً شکیل می‌باشد و به همان نسبت تپل (فربه). در هم پیچیدگی (تداخل)، در رقاع متداول نیست بجز در مواردی اجتناب ناپذیر.

همچنین فضای حساب شده و شکل‌های یکسان حروف و ترکیب آنها، روی هم رفته بسیار دقیق می‌باشد. با این حال، به نظر می‌رسد برخی کلمات در رقاع قدیمی تا حدود زیادی در هم تنیده شده‌اند.



حرکات بر روی حروف و کلمات و تزئینات اضافی معمولاً در رقاع استفاده نمی‌شود و جایی که نیاز به حرکت گذاری باشد، به کمترین مقدارش بسنده می‌شود.

عناوین و جزءبندی قرآن و سایر کتب، و نیز تاریخ کتابت و نام خطّاطان آنها، با این خطّ نوشته می‌شد. رقاع، به طور گسترده‌ای در قرون وسطی در اغلب کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

بعدها راه ورود این خطّ به کشورهای دیگر از جمله ترکیه و کشورهای عربی باز شد؛ اما در ایران با آنکه مورد استفاده قرار می‌گرفت، امروزه انگشت شمارند خوشنویسانی که از این خط استفاده می‌کنند.

خط رقاع به عنوان جانشین خطّ توقیع، خصوصیات دیگر این خط را از آن خود کرده است.